Misschien niet direct voor de hand liggend, maar daardoor des te verrassender: de redactie van het online Vakblad voor Orientaalse dans ‘Raqs wa Risala’ vroeg mij een artikel over Balinese dans te schrijven voor hun laatste editie.
En er is meer aandacht voor Indonesische dans in deze aflevering (3 juli, jaargang 6, nr. 34). Bijvoorbeeld voor de dansfilm ‘Sang Penari’ van regisseur Ifa Isfansyah. Het betreft hier een verfilming van de trilogie ‘Ronggeng Dukuh Paruk’ (1982) van de schrijver Ahmad Tohari, die dit jaar opnieuw in een Nederlandse vertaling verscheen onder de titel ‘Dansmeisje uit mijn dorp’ (Uitgeverij De Geus). Ook bezocht de redactie dansvoorstellingen – en workshops tijdens het afgelopen Tong Tong Festival.
Lees het artikel of gewoon dan ook direct maar het gehele nummer hier en bekijk hun website. Erg leerzaam en interessant om eens een uitstapje te maken naar weer andere (dans)culturen!
Deelnemers aan de workshop maken samen een banten gebogan
Dat de meeste Balinese dansers en danseressen lenige vingers hebben moge duidelijk zijn. Maar soepele handen zijn op Bali ook nuttig voor het prepareren van de dagelijkse offerandes. In ieder huishouden worden iedere dag in grote hoeveelheden kleine creaties gesneden, gevouwen en vervolgens geweven. Voor grotere ceremonies zijn nog grotere aantallen nodig en tonen de vormen meer diversiteit.
Aafke de Jong van DwiBhumi geeft uitleg over Balinese offerandes – foto: Jeroen Langeveld
De meeste Balinese vrouwen kennen zo’n veertig verschillende vormen uit hun hoofd. Voor speciale gelegenheden schakelt men hulp in van een speciale tukang banten, een offerandespecialiste, meestal van hoge(re) kaste, die de ingewikkeldste vormen en alle details kent.
Op Bali zijn dans en cultuur met elkaar verbonden. Tijdens de Tong Tong Fair dit jaar kon DwiBhumi zich gelukkig dan ook van meerdere kanten laten zien. We kwamen niet alleen met een nieuw dansprogramma, maar gaven tevens een workshop over Balinese offerandes. Het Hindoeïsme is immers de basis van de verschillende kunstvormen op het eiland.
Een van de deelneemsters probeert een groot offer van fruit en koek op het hoofd te dragen – foto: Jeroen Langeveld
De belangstelling was groot. Na een korte inleiding over de functie van het maken van offerandes op Bali, maakten alle deelnemers samen een zogenaamde bantengebogan, oftewel een offer op een voetstuk, waarbij fruit, koek en bloemen om een jonge banenenstam worden gerangschikt. Vervolgens worden zulke offerandes op het hoofd naar de tempel gedragen. Enkele deelnemers wilden dit ook zelf proberen. Een gewicht van meer dan tien kilo – en dat was nog een eeg lichte, vergeleken bij sommige Balinese offerandes – draag je niet zomaar even op je nek, zeker niet zonder handen. Balinese vrouwen zijn vaak in staat zwaardere dingen te mee te torsen dan mannen! Toen ik nog op Bali woonde en daar een keukentje aan het bouwen was voor onze kookworkshops, lukte het mijn twee Balinese vrienden niet de koelkast van ongeveer vijftig kilo te versjouwen. Ze riepen een meisje van een jaar of zestien naar zich toe dat toevallig langsliep en beloofden haar een paar duizend Rupiahs als zij de koelkast naar zijn nieuwe plek zou dragen. En zo geschiedde. In haar eentje.
Na het maken van het grote offer gingen we, uiteraard bij gebrek aan vers palmblad hier in Nederland, met papier aan de slag. Het resultaat leek echter toch dicht in de buurt te komen van wat je in de huizen, gewoon op straat en op de talloze altaars op het Indonesische eiland tegenkomt. Ik hoop dan ook dat iedereen tevreden en geïnspireerd naar huis ging.
Een deelneemster laat trots het eindresultaat van de workshop Balinese offerandes maken zien tijdens de Tong Tong Fair 2013 – foto: Jeroen Langeveld
Wil je meer weten over de Balinese religie en de achtergronden van het maken van offerandes op Bali? Op dinsdag 16 juli a.s. om 19:30 uur geef ik tijdens de Apeldoornse Indische Zomer van de Stichting Indisch Erfgoed een lezing over dit onderwerp met vele mooie foto’s en praktijkvoorbeelden.
Vanochtend nam ik de trein vanuit Den Haag richting Apeldoorn. Ik moest uitkijken want zojuist waren drommen mensen het treinstel uit tegenovergestelde richting uitgestapt. Met z’n allen stevenden zij nu op tram 9 naar Scheveningen af. Ik vermoedde dan ook dat ik met dit mooie weer misschien wel voor niets vroeg was opgestaan. Maar aangekomen bij het ACEC-gebouw in Apeldoorn stonden er zo’n 25 mannen (waaronder iemand van in de zeventig die speciaal vanuit Zutphen met de race-fiets was gekomen!), vrouwen en kinderen klaar om te dansen. Allemaal mensen die meer wilden weten over de achtergrond van Balinese dans en zelf ook wel eens een pasje wilden wagen. Waarschijnlijk is het dan toch geen kabar angin (gerucht, letterlijk ‘bericht dat met de wind is meegekomen’) dat Apeldoorn de tweede Indische stad van Nederland is.
Na een korte uitleg over de rol van dans op Bali en een ingekorte warming-up, leerde ik de deelnemers enkele basisbewegingen aan. Daarna studeerden we een vereenvoudigde, op Balinese welkomstdansen geïnspireerde choreografie in die we op gamelanmuziek uitvoerden. Na een uur achter elkaar bewegen begreep iedereen waarom waaiers een nuttig rekwisiet kunnen zijn!
Het programma met lezingen, workshops en films van de Apeldoornse Indische Zomer, georganiseerd door de Stichting Indisch Erfgoed, loopt nog tot en met zaterdag 20 juli a.s. Kijk voor meer informatie op: www.indischerfgoed.nl
Vier jaar na de eerste editie vindt van 1 – 4 augustus 2013 op de Universitas Pendidikan Ganesha oftwel Undiksha in Singajara, Noord-Bali, het tweede International Conference & Festival for North Balinese culture plaats. De organisatie is in handen van een gecombineerd Balinees-Nederlands team van experts: I Gede Yudi Gautama, Hedi Hinzler, Henrice Vonck, I Gede Sanat Kumara en I Gusti Bagus Sudyatmaka Sugriwa.
Innovatie en creativiteit – Het thema van dit jaar is ‘Innovation and Creativity’. Een thema gebaseerd op de overtuiging dat Noord-Bali’s unieke cultuur de capaciteit heeft om zichzelf met een eigen artistieke handtekening op het wereldpodium te zetten, gekenmerkt door historische en hedendaagse vernieuwingen in de uitvoerende kunsten. Of, in de woorden van Popo Danes, architect van Noord-Balinese komaf met internationale faam: “De toekomst van Bali ligt in Noord-Bali.”
Registratie – De conferentie en het festival staan open voor een wijd publiek van kunstenaars, wetenschappers, kunstliefhebbers en toeristen. Om deel te nemen aan de conferentie is registratie nodig. Het festival is vrij toegankelijk, behalve de Grand Opening die alleen voor genodigden is.
Singaraja – Singaraja is een havenstad waar ook Nederlands koloniaal erfgoed te vinden is. Een bezoek aan Noord-Bali laat je kennis maken met een deel van het eiland dat nog niet zo is overspoeld door het toerisme en dat geheel eigen kunst- en cultuurvormen kent.
De Nederlandse Stichting Taksu ondersteunt een nieuw Balinees initiatief. De herbruikbare Tas Pasar!
Bali wordt geconfronteerd met een overconsumptie van plastic tassen. Per dag worden meer dan 4 miljoen pastic tassen uitgedeeld in winkels en op markten! Na gebruik worden deze tassen verbrand langs de kant van de weg of op erfen. De giftige rook die vrijkomt bij het verbranden van de tassen is een bedreiging voor het milieu en de volksgezondheid. Als speciaal project ondersteunt de Nederlandse stichting Taksu in 2013 de campagne Bawa Tas Sendiri, oftewel Neem Je Eigen Tas Mee!
Tas Pasar en Komang Arnawa –Op inititief van Komang Arnawa, tweevoudig wereldkampioen bodybuilding uit Bali, wordt er een alternatieve tas geproduceerd, in samenwerking met het naaiatelier van de Australier David 3rdborn in Kuta. Deze Tas Pasar is een grote boodschappentas die geschikt is voor hergebruik. De opdruk maakt de gebruikers bewust van het probleem en wil hen aanmoedigen: Neem Je Eigen Tas Mee naar de winkel en de markt! Maak Bali vrij van plastic! (www.facebook.com/TasPasar).
Doneer via Stichting Taksu en maak Bali schoner met de Tas Pasar!
Doneer –Met de aankoop en verspreiding van 500 tassen ondersteunt Taksu de start van deze campagne in Noord-Bali. Eén tas kost 32 cent…Help de stichting om hun doel te verwezenlijken. Ga naar www.taksu.nl en doneer!
Meer over Stichting Taksu – Stichting Taksu stimuleert de Balinese kunst en cultuur op regionaal, lokaal en individueel niveau. Jong talent, bijzondere initiatieven en bevlogenheid moedigen zij aan met financiële bijdragen en beurzen. De stichting heeft een fonds voor niet-draagkrachtigen, om hen toegang te verschaffen tot een goede opleiding, te begeleiden bij het vinden van werk of het opstarten van een eigen onderneming. Door actieve fondsenwerving willen zij de continuïteit van onze bijdragen garanderen. Dat maakt hen, met een lokale afdeling, een aantrekkelijk particulier fonds dat de Balinese kunst en cultuur de kans geeft.
Het Tong Tong Festival had voor mij dit jaar een speciale lading. Nyoman Sura was uit Bali overgekomen om als één van de gastdansers van het gelegenheidstrio Sang Penari (samen met dansers Agung Gunawan en zijn vrouw Daesylina Da Ary uit Java) deel te nemen aan het programma van het Tong Tong Festival. Sura staat bekend om zijn vernieuwende invloed op de hedendaagse Balinese dans. Maar je kunt pas vernieuwen als je je geschiedenis kent en dat doet Sura dan ook.
Samen dansten we het inmiddels klassieke duet Oleg Tambulilingan uit de jaren ‘50, wat toch wel een droom van mij was. Helaas konden we van tevoren niet repeteren want Sura was ziek geworden, waarschijnlijk vanwege de kou waaraan hij niet gewend was. Nu staat de choreografie min of meer vast en past de mannelijke danser zich over het algemeen aan aan de vrouwelijke rol, dus ik vertrouwde erop dat het goed zou komen.
Nyoman Sura uit Bali in Oleg Tambulilingan – Tong Tong Fair 2013. Foto: George Dankmeyer
Vlak voordat we op moesten was Sura er echter nog niet. Het bleek dat hij vanwege de kou toch maar besloten had om een blouse met lange mouwen en sokken aan te trekken. Gelukkig bood danseres Roxanne Spijkers aan om tijd te rekken door zich te laten interviewen door de presentator, ons aller Oom Nono en enkele bewegingen voor te doen aan het publiek. Uiteindelijk kon het moment niet uitblijven. Daar kwam Sura aan en Oom Nono kon onze dans aankondigen. Sura en ik schudden elkaar (voor het eerst) de hand en zeiden lachend: “Tot zo….!”
Nog nooit gingen drie minuten zo snel voorbij. Ik hoopte maar dat niemand in het publiek onze ongerustheid achter de glimlach rond onze lippen kon aflezen. Maar alles ging goed en precies op de laatste slag van de gong belandden we allebei in de juiste slotpositie.
En daar ging Sura weer, even snel als hij gekomen was….naar bed met een flinke dosis Paracetamol. Ik had erg met hem te doen. Voor hem was het immers ook de eerste keer dat hij In Nederland was. Zo had hij het zich vast niet voorgesteld. Nyoman Sura, dank voor je doorzettingsvermogen! Hopelijk mogen we nog eens samen dansen, maar dan op het warmere Bali!
I Nyoman Sura uit Bali en Aafke de Jong van DwiBhumi in Oleg Tambulilingan – Tong Tong Fair 2013. Foto: Indo Jago
Roxanne Spijkers (l), Ayu Supriyono (m) en Aafke de Jong (r) dansen de Tari Kembang Girang tijdens het Tong Tong Festival 2013 – foto: Linda Emor
Het voelt ieder jaar weer alsof je in een warm bad belandt als je je achter de schermen van het Tong Tong podium in de grote tent begeeft. Het woord “reünie” klinkt wellicht ietwat clichématig, maar het was als altijd een prettig weerzien met presentoren Oom Nono en Linda Emor die onze dansen met liefde introduceerden.
Voor het derde achtereenvolgende jaar danste DwiBhumi tijdens de Tong Tong Fair. Uiteraard willen we niet ieder jaar met dezelfde dansen komen. Op Bali hebben we dan ook nieuwe kostuums besteld en een nieuwe choreografie ingestudeerd. Kostuums kopen kan nu overigens zelfs ook online via onze vrienden Vaughan en Evie, die een gamelan- en dansopleiding runnen in Zuid-Bali: kijk maar even op www.mekarbhuana.com.
De Tari Kembang Girang is een relatief jonge Balinese dans. Ook in Indonesië is men niet vies van een beetje fusion. Hoewel deze compositie van Balinese makelij is, zijn er wel degelijk invloeden uit West Java (Sunda) in de dans en muziek te bespeuren. Zo ligt de focus bijvoorbeeld op sensuele heupbewegingen, zij het niet zo nadrukkelijk als in de eigenlijke Betawi-dansen. De titel suggereert dat de dans over vrolijk gekleurde bloemen gaat, maar wie verder kijkt weet dat hiermee een knipoog wordt gemaakt naar jonge meisjes die als het ware als bloemen in de lente ontluiken. Nu kent het tropische Bali slechts twee seizoenen, de een droog, de ander nat, maar dat even daargelaten.
Roxanne Spijkers (l) en Aafke de Jong (r) dansen de Balinese welkomstdans Panyembrama op het Tong Tong podium, mei 2013 – foto: LemonEyes
Samen met onze danseressen Roxanne Spijkers, Aafke de Jong en Ayu Supriyono en haar twee jonge leerlingen, hebben we een gevarieerd dansprogramma neergezet van Balinese en Sundanese dans. Het bestond onder andere uit de Balinese welkomstdans Panyembrama en de Tari Cendrawasih. De twee leerlingen van Ayu dansten synchroon de tegenwoordig relatief onbekende Panji Semirang.
Wie weet kunnen we onszelf volgend jaar wederom uitdagen met een nieuwe dans. De mooie groen-witte kostuums van de Tari Sekar Jempiring liggen al op ons te wachten. Van bloemen krijgen we nooit genoeg en ons publiek hopelijk ook niet…
Dit jaar staat DwiBhumi voor de derde keer achtereenvolgens met een eigen dansprogramma op het jaarlijkse Tong Tong Festival van de Tong Tong Fair (voorheen Pasar Malam Besar) op het Malieveld in Den Haag! Speciaal voor dit festival brengen we een nieuwe dans ten tonele: de Tari Kembang Girang. Ook danst Aafke de Jong het duet Oleg Tambulilingan met danser I Nyoman Sura die speciaal uit Bali overkomten doen we mee aan een “gado-gado-imrovisatie” met moderne dans en Balinese invloeden.
Kijk hieronder voor de agenda. Voor het hele programma en het verkrijgen van toegangsbewijzen, zie ook: www.tongtongfair.nl
Danseres Roxanne Spijkers in Oleg Tambulilingan, Tong Tong Fair 2012 – foto: Marcel van Beek
Voor wie naar ons wil komen kijken:
maandag 27 mei (13:30 uur en 19:30 uur, Tong Tong Podium): optredens Balinese dans (DwiBhumi) en Sundanese dans (InaDance)
dinsdag 28 mei (12:15 uur, Tong Tong Podium): optreden Balinese dans van DwiBhumi en I Nyoman Sura uit Bali
dinsdag 28 mei (13:30 uur, Bengkel/workshopruimte): improvisatie o.l.v. Manuela Biesheuvel met moderne en Indonesische dansvormen (open repetitie met dansers van o.a. DwiBhumi: Roxanne Spijkers (zie foto boven), Aafke de Jong en het gelegenheidstrio Sang Penari: dansers Agung Gunawan, Daesylina Da Ary en I Nyoman Sura uit Indonesië.
dinsdag 28 mei (19:00 uur, Bintang-Theater): Gado-gado, optreden dans en film van Manuela Biesheuvel, i.s.m. Sang Penari (dansers uit Indonesië) en DwiBhumi.
zondag 2 juni (16:00 uur, Bengkel/workshopruimte): workshop Balinese offerandes maken van o.a. bloemen, fruit en jajan (o.l..v.Aafke de Jong)
Vorig jaar, toen ik tijdelijk een bijbaan had als verzorgende in Het Dorp in Arnhem, beloofde ik de 17 bewoners van de Roedelweg dat ik ze een keer zou komen verrassen met een optreden Balinese dans. Indische collega Larissa zou wel voor een Indonesische maaltijd zorgen. Afgelopen vrijdag, 23 juni, kwam het er dan eindelijk van. Met wat parasollen en Balinese doeken toverden we de gezamenlijke eetruimte om in een klein Balinees paradijsje. Het weer zat niet mee, maar, wat zeur ik, we zaten binnen. En sowieso zeur je een heel stuk minder als je denkt aan al die mensen die hun leven lang gekluisterd zitten aan hun rolstoel. In eerste instantie leek het mij dan ook nogal paradoxaal om voor mensen met een lichamelijke beperking een dansoptreden te komen verzorgen. Dat vond men in Het Dorp echter helemaal niet! Of ik ooit gehoord had van rolstoeldansen?
Dat laat maar weer eens laat zien dat dans een universele uiting van de mens is en niet is voorbehouden aan een select groepje soepel gebouwde freaks. De bewoners van Het Dorp zijn naar mijn mening juist extreem soepel van geest. Zo soepel zelfs dat ze zich niet laten weerhouden door een protesterend lijf.
Balinese dans (dansen = ngigel (laag Balinees) of masolah (hoog Balinees)), tari Bali in het Indonesisch, ligt diep geworteld in de religie; een unieke samensmelting van Hindoeïsme, Boeddhisme en voorouderverering. Tijdens de vele kleurrijke tempelceremonies op het Indonesische vulkaaneiland helpt dans de balans tussen ‘positieve’ en ‘negatieve’ krachten in stand te houden. De Balinese ‘kijk op de wereld’ is gebaseerd op het geloof in een ontastbare, onzichtbare wereld – niskala -, naast een tastbare, zichtbare wereld – sekala -. Het doel van de Balinese religie en de taak van de Balinezen is deze twee werelden steeds opnieuw met elkaar in balans te brengen, waardoor geluk en harmonie in het leven kunnen ontstaan.
Balinese vrouwen dragen offerandes naar de tempel.Balinese tempel met meru-dakenBalinees sarad-offer gemaakt van rijstdeeg
Kenmerkend voor de Balinese dans zijn niet alleen de indrukwekkende kostuums, maar vooral ook de expressieve gelaatsuitdrukking, de sierlijke, soms vloeiende en ingetogen, dan weer felle en krachtige hoofd-, nek-, schouder-, arm- vinger- en teen(!)bewegingen. En niet te vergeten de nauwe samenwerking met de muziek, gamelan.
Training van jonge dansers
De training van dansers op Bali begint al op jonge leeftijd. In de bale banjar (open wijkgebouw) van de meeste wijken kun je op gezette tijden of vlak voor een tempelfestival (odalan) kinderen en volwassenen zien oefenen. Er zijn vaak meerdere dansdocenten aanwezig en de meest begaafde leerlingen staan vooraan.
Leraar corrigeert de beweging van een jonge danseres. Foto: Hedi Hinzler
De docent kneedt de lichamen van de dansers in de juiste houding (de basishouding heet agem), net zo lang totdat ze op de muziek van een echt gamelan-orkest mogen oefenen en zich zo kunnen voorbereiden op hun eerste optreden in de tempel.
Taksu
Bij dansen in de tempel gaat het in eerste instantie om religieuze toewijding. Hoogstaande techniek wordt door het kritische publiek van mensen echter wel zeer gewaardeerd en minder bekwame dansers worden vaak zonder pardon uitgelachen. In principe kan en mag iedereen aan een tempelvoorstelling meedoen (op o.a. zwangere vrouwen, vrouwen die in hun menstruatieperiode zitten en rouwenden na).
Jonge dansers bereiden zich voor op een optreden in een tempel – foto: Aafke de Jong
Een danser wordt beoordeeld naar de mate waarin hij of zij taksu (bezieling) bezit en dit weet over te brengen op het publiek. Het toppunt is bereikt als een danser het karakter dat hij of zij danst niet alleen perfect uitbeeldt, maar ook daadwerkelijk lijkt te worden. Hoe geloofwaardig ben je als danser in de ogen van het publiek? Dat is waar alles om draait.
Videobeelden van een dansles op Bali voor meisjes (ARMA Museum Ubud/Peliatan, docent: Ni Gusti Ayu Raka Rasmi):
Videobeelden van een dansles op Bali voor jongens (ARMA Museum Ubud/Peliatan). De leraar, I Wayan Jayamerta, leert hen de basis van de krijgsdans Baris Tunggal.
Dansgenres – Er is een groot aantal dansgenres op Bali, afhankelijk van plaats (desa), tijd (kala) en situatie (patra). Zo zijn er solodansen waarin je kunt uitblinken en groepsdansen waarin je je achter een meer getalenteerde ‘collega’ kunt verschuilen. Er zijn dansen met of zonder verhaal, maskerdansen, krijgsdansen, hofdansen, dansen die zelf het ritueel vormen (bv. trance-dansen), maar ook dansen die de ceremonie opluisteren en vervolmaken of dienen ter vermaak en educatie van het publiek. Het publiek bestaat voor de Balinezen niet alleen uit de tempelgangers, maar ook uit goden, demonen, voorouders en natuurlijk (buitenlandse) gasten…
Uiteraard werpt het bovenstaande slechts een kleine blik in het hoe en waarom van Balinese dans. Voor wie meer wil weten; lees veel over Bali, volg een workshop of kom naar een van onze lezingen!
Of natuurlijk het allerleukst van alles: ga zelf een keer naar Bali!
Lezen over Bali en Balinese dans
Voor de serieus geinteresseerde raden wij een aantal interessante boeken aan. Hier vindt u een boekenlijst met enkele tips.
Balinese dansgroep, Balinese dans, Indonesische dansgroep, Indonesische dans, dansworkshops, lezingen, culturele workshops, verhuur Balinese decoratiematerialen, Balinese catering, cursus bahasa indonesia den haag, Balinese bruiloften en evenementen in Nederland en Belgie
